स्कन्दपुराणमा उल्लेख छ:

मन्त्रहीनं क्रियाहीनं यत् कृतं पूजनं हरेः।
सर्वसम्पूर्णतां याति कृते नीराजने शिवे॥

अर्थ: यदि भगवानको पूजा मन्त्रविना वा क्रियाविना पनि गरिएको छ भने अन्त्यमा आरती गरेपछि त्यो पूजा पूर्ण मानिन्छ। आरती गर्नु मात्र होइन, आरती हेर्नु पनि पुण्यदायी मानिन्छ। यसले भक्तिको स्थायित्व र मानसिक शान्ति दुवै बढाउँछ।

हरिभक्तिविलासमा उल्लेखित श्लोक:

नीराजनं च यः पश्येद् देवदेवस्य चक्रिणः।
सप्तजन्मनि विप्रः स्यात् अन्ते च परमं पदम्॥

अर्थ: जो व्यक्ति भगवान् विष्णुको आरती देख्छ ऊ सात जन्मसम्म ब्राह्मण भएर जन्म लिन्छ र अन्त्यमा परमपद प्राप्त गर्छ। यसले आरतीको पवित्रता मात्र होइन, यसले लामो अवधि सम्मको पुण्य पनि सुनिश्चित गर्छ भन्ने देखाउँछ।

विष्णुधर्मोत्तर पनि यसै सन्दर्भमा भन्दछ:

धूपं चारात्रिकं पश्येत् कराभ्यां च प्रबन्धते।
कुलकोटिं समुद्धृत्य याति विष्णोः परं पदम्॥

अर्थ: जो व्यक्ति धूप र आरती हेर्छ र दुवै हातले आरती ग्रहण गर्छ, उसले आफ्नो लाखौँ पीढीको उद्धार गर्छ र विष्णुको परमधाम प्राप्त गर्छ। यसमा आरती हेर्ने र ग्रहण गर्ने क्रियाले परिवार र वंशको कल्याणमा पनि योगदान पुर्‍याउने विश्वास छ।

आरती कसरी गर्ने (सरल चरणहरू)

आरती सुरु गर्दा ध्यान दिनुपर्ने मुख्य बुँदा:

पूजा पश्चात् देवताको मूल मन्त्र तीन पटक जप्ने। यसले मानसिक र आध्यात्मिक एकाग्रता बढाउँछ।
तीन पटक पुष्पाञ्जली अर्पण गर्ने। यसले सधैं सकारात्मक ऊर्जा र सुगन्ध फैलाउँछ।
दीप प्रज्वलन (घ्यू वा कपूर) गर्ने — विषम संख्या (५, ७, ९ ...) मा दीप बाल्न प्रचलन छ। यसले अन्धकार हटाएर मनमा उज्यालो र सकारात्मक भाव जगाउँछ।
शंख, घण्टा, ढोलजस्ता वाद्यहरू बजाएर आरती चलाउने। यसले वातावरणमा पवित्रता र सात्त्विकता ल्याउँछ।

शास्त्रीय वचन:

ततश्च मूलमन्त्रेण दत्त्वा पुष्पाञ्जलित्रयम्।
महानीराजनं कुर्यान् महावाद्यजयस्वनैः॥
प्रज्वालयेत् तदर्थं तु कर्पूरेण घृतेन वा।
आरार्तिकं शुभे पात्रे विषमानेकवर्तिकम्॥

सामान्यतया पाँच बत्ती (पञ्चप्रदीप) बलाइन्छ; कहिलेकाहीँ सात वा बढी पनि। कपूरले आरती गर्दा छिटो र सुगन्धित परिणाम मिल्छ। यसले ध्यान केन्द्रित गर्न सजिलो बनाउँछ र वातावरणलाई पवित्र बनाउँछ।

पद्मपुराणका शब्दहरू:

कुलद्रुमं अगरं कर्पूरं घृतं चन्दनमेव च।
सप्त वा पञ्च कृत्वा वा दीपवर्त्तिकाम्॥
कुर्यात् सप्तप्रदीपेन शड्घघण्टादिवाद्यकैः॥

अर्थ: कुलद्रुम, अगर, कपूर, घ्यू र चन्दनबाट पाँच वा सात बत्ती बनाएर शंख–घण्टादि बाजामा आरती गर्नुपर्छ। यसले आरतीको सम्पूर्णता र पवित्रताको प्रतीक हो।

🙏 आरतीका पाँच अङ्ग

शास्त्रमा पाँच रूप उल्लेख छन् —

पञ्च नीराजनं कुर्यात् प्रथमं दीपमालया।
द्वितीयं सोदकाब्जेन तृतीयं धौतवाससा॥
चूताश्वत्थादिपत्रैश्च चतुर्थं परिकीर्तितम्।
पञ्चमं प्रणिपातेन साष्टाङ्गेन यथाविधि॥

अर्थ:

दीपमालाद्वारा आरती — प्रकाश मार्फत देवता समक्ष श्रद्धा प्रकट गर्नु।
जलयुक्त शंख / पात्रद्वारा — शुद्ध जल समर्पण गर्ने, पुण्य वृद्धि गर्छ।
धोतिएको स्वच्छ वस्त्रद्वारा — शुद्धता र सजावटको प्रतीक।
आम / पीपलजस्ता पवित्र पातद्वारा — प्रकृतिसँग सन्तुलन र सम्मान प्रकट गर्नु।
साष्टाङ्ग दण्डवत् प्रणामद्वारा आरती (प्रणिपात) — पूर्ण समर्पण र विनम्रताको भाव व्यक्त गर्नु।

🌸 आरती उतार्ने क्रम (मूवमेंट)

आरती उतार्दा परिक्रमा–पद्धति:

आदौ चतुः पादतले च विष्णोर्नाभिदेशे मुखबिम्ब एकम्।
सर्वेषु चाङ्गेषु च सप्तवारं नीराजनं भक्तजनस्तु कुर्यात्॥

क्रम:

चरणतलमा ४ पटक घुमाउने
नाभि / मध्य भागमा २ पटक
मुखमण्डलमा १ पटक
सम्पूर्ण देहमा ७ पटक व्यापक परिक्रमा

यसले प्रतीकात्मक रूपमा शरीरका तत्व–केन्द्रहरूमा प्रकाश अर्पण गराएर अन्त्यमा सम्पूर्ण चेतनालाई समर्पण गर्छ। यसरी आरती गर्दा मानसिक शान्ति, मनको स्थिरता र आध्यात्मिक विकासमा सहयोग पुग्छ।

🌼 निष्कर्ष

आरती केवल पूजाको अन्त्य होइन—यो भक्तिको उज्यालो, समर्पणको कम्पन र त्रुटिलाई प्रकाशमा विलय गराउने शुद्धीकरण हो। आरती गर्नु, हेर्नु र अनुभव गर्नु—तीनै पुण्यदायी आध्यात्मिक अभ्यास हुन्। नियमित विधिपूर्वक आरतीले मनलाई एकाग्र, वातावरणलाई सात्त्विक र पूजा–अनुभूतिलाई पूर्णता दिन्छ। साथै, यसले परिवार, समाज र आत्मिक चेतनामा सकारात्मक प्रभाव पुर्‍याउँछ।

यस लेखमा उल्लेखित संस्कृत उद्धरणहरू परम्परागत स्रोतबाट संकलित हुन्।

सबै लेखहरू हेर्नुहोस्

लेख मन पर्यो?ज्योतिष सेवा प्रयोग गर्नुहोस्

🌺 आरती के हो र कसरी गर्नुपर्छ?

आरती कसरी गर्ने (सरल चरणहरू)

🙏 आरतीका पाँच अङ्ग

🌸 आरती उतार्ने क्रम (मूवमेंट)

🌼 निष्कर्ष