ज्योतिषशास्त्रको गहिराइमा प्रवेश गर्दा बुझिन्छ—ग्रहको गति केवल आकाशीय यान्त्रिकी होइन, जीवनका अध्याय खोल्ने सूक्ष्म लय हो। यही लयलाई समयको मापनमा अनुवाद गर्ने प्रणालीलाई हामी दशा प्रणाली भन्छौँ। "दशा" भन्नाले ग्रहले जीवनका अनुभव र चेतनालाई कसरी रंगाउँछ भन्ने अवधि जनाउँछ, न कि नियति थोपाउने कठोर शासन। जीवनका परिवर्तनहरू प्रायः अचानक देखिन्छन्; दशा प्रणालीले देखाउँछ, त्यो “अचानक” हुनु वास्तवमा ग्रहगत तयारी र वातावरणको परिपक्व परिणाम हो।
दशाको अर्थ बुझ्नका लागि केवल भविष्यवाणीको लोभले नहेरी यसको समय, प्रभाव र चेतनात्मक प्रभावमा ध्यान दिनु आवश्यक छ। यो प्रणाली घटनालाई बन्दी बनाउने भविष्यलेखन होइन; घटनालाई समयको ढाँचामा कहाँ राख्ने भनेर देखाउने सूक्ष्म मार्गदर्शन हो। कुन अवधि सहज र सहयोगी हुन्छ? कुन कठिन र चुनौतीपूर्ण? यसको उत्तर ग्रहको स्वभाव, कुण्डलीमा तिनको स्थान, पारस्परिक दृष्टि र सक्रिय दशाको क्रमिक प्रभावमा लुकेको हुन्छ।
विंशोत्तरी दशा
विंशोत्तरी दशा सबैभन्दा व्यापक र परिचित प्रणाली हो। १२० वर्षको यो चक्र जीवनको सम्भावित कथा हो। केतुको आध्यात्मिक सुरुवात, शुक्रको २० वर्ष लामो प्रेम र सौन्दर्य, सूर्यको ६ वर्षको अधिकार र नेतृत्व, चन्द्रको १० वर्षको भावनात्मक प्रवाह, मङ्गलको ७ वर्षको तीव्र र सक्रिय समय, राहुको १८ वर्षको अनिश्चितता, बृहस्पतिको १६ वर्षको ज्ञान र नैतिक उन्नति, शनि को १९ वर्षको अनुशासन र परिष्कार, बुधको १७ वर्षको बौद्धिक चञ्चलता र व्यापारिक सक्रियता—सबै आ-आफ्नो अध्यायमा जीवनको कथा चित्रण गर्छ।
विंशोत्तरी गणित चन्द्रमाको जन्म नक्षत्रबाट सुरु हुन्छ। नक्षत्रको बाँकी भागले पहिलो महादशाको प्रारम्भिक अवधि निर्धारण गर्छ र त्यसपछि क्रमिक ग्रह–शासनको ढोका खुल्छ।
योगिनी दशा
योगिनी दशा छोटो र सूक्ष्म तहको संकेत दिन प्रयोग हुन्छ। आठ प्रतीकात्मक योगिनी—मङ्गला, पिङ्गला, धन्या, भ्रामरी, भद्रिका, उल्का, सिद्धा, संकटा—र तिनको क्रमिक १+२+३+४+५+६+७+८ वर्षको लयले ३६ वर्षको पूर्ण चक्र बनाउँछ।
यो दशाले जीवनका तीव्र परिवर्तन, छोटो घटनाहरू, वा विशेष भावनात्मक उतारचढावलाई समयसँग सुसंगत बनाउँछ। महिला कुण्डलीमा मनोगत अनुभूतिको व्याख्याका लागि पनि यसलाई प्रयोग गरिन्छ।
त्रिभागी दशा
त्रिभागी दशा नक्षत्रको तीन तह भित्रको सूक्ष्म विभाजन हो। यसले चन्द्रमाले जन्म क्षणमा कुन उप-भागमा स्थित थियो भनेर स्पष्ट गर्छ। यसबाट घटनाहरू महादशा वा अन्तर्दशाभन्दा अलि अघि वा पछाडि किन देखिन्छन् भन्ने बुझ्न सकिन्छ।
महादशा भित्र अन्तर्दशा र प्रत्यन्तर्दशा—ठूला लहरभित्र साना तरंग। यिनले ठूला ग्रहकालभित्र सूक्ष्म समयको जानकारी दिन्छन्।
दशा फलको विश्लेषण
दशा फल केवल नाम वा अवधि हेरेर बुझिन्न। ग्रहको स्वभाव, कुण्डलीमा आसन, केन्द्र (१,४,७,१०) को स्थिरता, त्रिकोण (१,५,९) को शुभ प्रवाह, दुःस्थान (६,८,१२) को परीक्षण, उपचय (३,६,१०,११) को वृद्धिले फलको स्वरूप तयार गर्छ।
उचाइ (उच्च), स्वामित्व (स्व राशि), मित्रता वा शत्रुताको संयोजनले ग्रहको प्रभाव उज्यालो वा दबाबयुक्त हुन्छ। दृष्टि (aspect) भनेको ग्रहको किरण अर्को भावमा परेर वातावरणमा सूक्ष्म परिवर्तन ल्याउने घामको झट्टो किरण जस्तो हो।
महादशा र गोचरको सहकार्यले जीवनका ठूला मोड खुल्छन्—विवाह, करियर, शिक्षा, विदेश, आध्यात्मिक अनुभव। कठिन अवधिहरू—जस्तै शनि साढे साती—अनुशासन र समय–बोधद्वारा अनुभव गरिने आध्यात्मिक कार्यशाला हुन्। राहु–केतु चेतनालाई सन्तुलनमा ल्याउँछन्, मङ्गलको तीक्ष्ण ऊर्जा प्रतिक्रियालाई मार्गदर्शन गर्छ।
उपाय (मन्त्र, व्रत, दान, सेवा) बाह्य जादू होइन; तिनीहरूको सार चेतनालाई स्थिर केन्द्रमा राख्ने अभ्यास हो।
निष्कर्ष
दशा विश्लेषण गर्दा एकल तहले पूरा कथा देखाउँदैन। विंशोत्तरी–योगिनी–त्रिभागीलाई तहगत रूपमा जोडेर, सक्रिय गोचरको प्रभाव समायोजन गर्दै, महादशा–अन्तर्दशा–प्रत्यन्तर्दशालाई बहु-तालमा हेर्नुपर्छ।
दशा नियति लेख्ने सरकारी कार्यालय होइन; यो चेतनशील जीवलाई समयको लयमा बहिरहेको ग्रहगत प्रभावको व्याख्या हो। कठिन वा शुभ अवधि देख्दा डर होइन—सन्तुलित अनुशासन र तयारीको अवसर हो। ज्ञानले अवसरको पूर्णता र चुनौतीको रूपान्तरण दुवै बढाउँछ।
तिम्रो कर्म धनुष हो; दशा केवल दिशा, घामको कोण र मैदानको बनावट देखाउने मार्गदर्शक। ग्रहकाललाई आफूभित्रको परिष्कारको संगीत बनाउनु नै लक्ष्य हो।
जीवनको लय बुझ्ने यो यात्रा तिमीलाई घटनाको सूचीबाट मुक्त गरी चेतनाको वास्तविक तालमा स्थापना गराओस्।
– नेपाल ज्योतिष टिम