नेपाली पारम्परिक ज्योतिष: आकाशीय संकेतद्वारा जीवनको मार्गदर्शन

नेपाली वैदिक ज्योतिष हाम्रो प्राचीन ज्ञान–परम्पराको जीवित धरोहर हो। यसको केन्द्रमा आकाशीय पिण्डहरूको—ग्रह, नक्षत्र, राशिचक्र—गति र तिनले मानव चेतना, स्वभाव, समय र जीवनका घटनामा पार्ने सूक्ष्म प्रभावको अध्ययन रहन्छ।

ज्योतिष शास्त्रको सार

संस्कृत शब्द "ज्योति" (प्रकाश) र "शास्त्र" (विज्ञान) बाट बनेको 'ज्योतिष' को अर्थ नै प्रकाशद्वारा मार्गदर्शन हो। यहाँ प्रकाशले ग्रह–नक्षत्रका सूक्ष्म ऊर्जा र तिनले उत्पन्न गर्ने जीवनका संकेत जनाउँछ।

तीन आधार (त्रिवेणी)

नेपाली पारम्परिक ज्योतिषका मुख्य तीन स्तम्भ:

1. सिद्धान्त – खगोलीय गणना, ग्रहको गति, अयनांश, तिथि, नक्षत्र चक्र आदिको शुद्ध मापन।
2. संहिता – प्राकृतिक घटनाहरू, समाज–राजनीतिक प्रवृत्ति, राज्य नीति, तथा सामूहिक प्रवृत्तिहरूको विश्लेषण।
3. होरा – व्यक्तिगत जन्म कुण्डली, स्वभाव, कर्म–क्षमता, जीवनका चरण र ग्रहकाल (दशा) अनुसार दिशानिर्देशन।

सामाजिक–सांस्कृतिक प्रयोग

नेपालमा ज्योतिष दैनिक रास्ट्रिय चाडपर्वदेखि दीर्घकालीन योजनासम्म प्रयोग हुन्छ:

जन्म कुण्डली (जन्म पत्रिका)

जन्म क्षणको आकाशीय मानचित्र नै कुण्डली हो। यसमा समावेश छन्:

• लग्न (Ascendant) र भाव व्यवस्थापन
• ग्रहहरूको राशि र भावगत स्थिति
• विशेष योग–संयोग (राजयोग, धनयोग आदि)
• दशा / अन्तर्दशा अनुक्रम (जीवनकालको ग्रह प्रभावक्रम)

पञ्चाङ्गका पाँच अंग

1. तिथि – चन्द्र–सूर्यको कोणीय दूरीबाट दिनको स्वरूप
2. वार – साप्ताहिक ऊर्जा संकेत
3. नक्षत्र – चन्द्रमाको तारामण्डल स्थितिसँग सम्बन्धित मानसिक लय
4. योग – सूर्य–चन्द्रको संयुक्त गणितीय संयोजनबाट उत्पन्न प्रभाव
5. करण – तिथिको आधा भाग; सूक्ष्म क्रियाशील ऊर्जा

नवग्रह संक्षिप्त स्वरूप

राशिचक्र समूह

अग्नि तत्व

मेष • सिंह • धनु — प्रेरणा, सक्रियता, नेतृत्व

पृथ्वी तत्व

वृषभ • कन्या • मकर — व्यवहारिकता, संरचना, स्थिरता

वायु तत्व

मिथुन • तुला • कुम्भ — विचार, सञ्चार, सामाजिकता

जल तत्व

कर्क • वृश्चिक • मीन — भावना, अन्तर्ज्ञान, संवेदनशीलता

अभ्यास र जिम्मेवारी

ज्योतिष मार्गदर्शन हो, पूर्ण भाग्यको निर्धारक होइन। कुण्डलीले सम्भावना, प्रवृत्ति र समयको लय देखाउँछ; परिवर्तन, उन्नति र परिणाम हाम्रो कर्म, अनुशासन र सचेत निर्णयबाट आउँछ।

प्रारम्भिक अध्ययनका सुझाव

1. लग्न, चन्द्र र सूर्यको आपसी सम्बन्ध पहिला अवलोकन गर्नुहोस्।
2. दशा अनुक्रम (महादशा / अन्तर्दशा) ग्रहस्थितिसँग तुलना गर्नुहोस्।
3. योगहरूलाई अलग नभई समग्र पत्रिकाको सन्दर्भमा व्याख्या गर्नुहोस्।
4. ट्रान्जिट (गोचर) र दशा एकै दिशामा हुँदा घटना तीव्र हुन्छ।
5. निष्कर्ष निकाल्नुअघि कम्तीमा लग्न, चन्द्र, दशम (कर्म), नवम (धर्म) र सप्तम (सम्बन्ध) भाव व्यवस्थित रूपमा परीक्षण गर्नुहोस्।

निष्कर्ष

नेपाली पारम्परिक ज्योतिष जीवन–यात्राको सूक्ष्म प्रतिविम्ब हो। यसलाई जिम्मेवार, नैतिक र व्यावहारिक दृष्टिले प्रयोग गर्दा आत्म–बोध, समय व्यवस्थापन र दीर्घकालीन लक्ष्यमा स्पष्टता दिन्छ। अन्ततः फल हाम्रो सचेत कर्मबाटै परिमार्जित हुन्छ।

---

यो लेख Nepal Jyotish द्वारा तयार गरिएको हो। अन्य विषयगत लेखहरू पनि अवलोकन गर्नुहोस्।