॥ श्रीहरिः ॥

पूजाको विधि हिन्दू धर्ममा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण र पवित्र आध्यात्मिक प्रक्रिया मानिन्छ। वैदिक परम्परा अनुसार देवी–देवताको पूजा गर्नाले मानव जीवनमा दैवी शक्तिको साक्षात्कार हुन्छ र आत्मिक शुद्धि प्राप्त हुन्छ। पूजा गर्नु केवल रीति–रिवाजको पालन मात्र होइन, यो हाम्रो भक्ति, श्रद्धा र आध्यात्मिक उन्नतिको माध्यम हो।

यस वैदिक पूजामा पञ्चोपचार, दशोपचार र षोडशोपचार पूजा विधिहरू समावेश हुन्छन्, जसद्वारा पूजन क्रमशः सरलदेखि विस्तृत रूपमा सम्पन्न गरिन्छ। पूजामा प्रयोग हुने सामग्री, मन्त्र, पुष्प र निषिद्ध वस्तुहरूको विस्तृत विवरण वैदिक शास्त्रमा उल्लेख गरिएको छ, जसको पालनले पूजा अधिक प्रभावकारी र फलदायी बन्छ।

पूजाको विधिअघि तयारी

कुनै पनि देवी–देवताको पूजा गर्नुअघि शरीर, स्थान र पूजामा प्रयोग हुने सामग्री (वस्तु) को शुद्धि अनिवार्य हुन्छ। पवित्रता र शुद्धताबिना गरिएको पूजा पूर्ण मानिँदैन। अतः पूजापूर्व शरीर, मन र वातावरणलाई शुद्ध बनाएर मात्रै पूजा आरम्भ गर्नुपर्छ।

आचमन विधि

पूजा आरम्भ गर्नु अघि आचमन गर्नुपर्छ। आचमनले शरीर र मनको पवित्रता स्थापन गर्छ र देवपूजाको योग्य बनाउँछ। यस क्रममा तलका मन्त्रहरू उच्चारण गर्दै तीन पटक जल ग्रहण गर्नुपर्छ र अन्त्यमा हात धुनुपर्छ:

ॐ केशवाय नमः — यो मन्त्र उच्चारण गरी पहिलो पटक आचमन गर्नुहोस्।
ॐ नारायणाय नमः — दोस्रो पटक आचमन गर्नुहोस्।
ॐ माधवाय नमः — तेस्रो पटक आचमन गर्नुहोस्।
ॐ हृषीकेशाय नमः — यो मन्त्र उच्चारण गरी हातहरू शुद्ध (धोउनु)होस्।

शरीर शुद्धि मन्त्र

पूजा अघि शरीर र मनको शुद्धि अनिवार्य मानिन्छ। त्यसका लागि तलको शरीर शुद्धि मन्त्र उच्चारण गर्दै जल छर्कनुपर्छ:

ॐ अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थां गतोऽपि वा। यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं स बाह्याभ्यन्तरः शुचिः॥

अर्थ: जो कोही अशुद्ध वा पवित्र जुनसुकै अवस्थामा भए पनि यदि उसले भगवान् विष्णुको (पुण्डरीकाक्ष) स्मरण गर्छ भने, ऊ बाह्य र आन्तरिक रूपमा शुद्ध हुन्छ।

मन्त्र उच्चारणपछि शरीरमा पवित्र जल छर्कनुहोस् र त्यसपछी श्रीगणेशको स्मरण यसरी गर्नुहोस्:

वक्रतुण्ड महाकाय कोटिसूर्यसमप्रभ। निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा॥

अर्थ: हे विशालकाय, वक्रतुण्ड गणेश! तपाईं करोडौं सूर्यजस्ता तेजस्वी हुनुहुन्छ। कृपया मेरा सबै कार्यहरू विघ्नविना सम्पन्न गरिदिनुहोस्।

पूजाका प्रकारहरू

वैदिक परम्परा अनुसार, पूजालाई मुख्यतः तीन प्रकारमा वर्गीकृत गरिएको छ — पञ्चोपचार, दशोपचार र षोडशोपचार पूजा। प्रत्येक पूजाको विधि देवताको आवाहन, उपचार (सेवा) र समर्पणका चरणहरूमा आधारित हुन्छ।

१. पञ्चोपचार पूजा (पाँच प्रकारका उपचार)

यो सबैभन्दा सरल र सामान्य पूजा विधि हो, जसमा पाँच प्रमुख वस्तुहरूको माध्यमबाट भगवान्‌लाई सेवा अर्पण गरिन्छ। दैनिक पूजा, संक्षिप्त अनुष्ठान वा घरैपिच्छे गरिने नित्य कर्मका लागि यो विधि उपयुक्त मानिन्छ।

पञ्चोपचार पूजाका पाँच उपचार यसप्रकार छन् —

गन्ध (सुगन्धित चन्दन आदि) — भगवान्लाई चन्दन वा अगरजस्ता सुगन्ध अर्पण गरी शरीर र मनको शुद्धता प्रतीक स्वरूप गन्ध लगाइन्छ।
पुष्प (फूलहरू) — भक्तिभावपूर्वक पवित्र फूल अर्पण गरिन्छ, जसले श्रद्धा र प्रेमको अभिव्यक्ति जनाउँछ।
धूप (धूप बत्ती) — धूप जलाएर सुगन्धित वायुमण्डल सिर्जना गरिन्छ, जसले मन शान्त र पवित्र बनाउँछ।
दीप (दीपक) — ज्योति अर्पण गरिन्छ, जसले अज्ञान अन्धकारलाई नष्ट गरी ज्ञानको प्रकाश फैलाउँछ।
नैवेद्य (भोजन) — भगवान्को प्रतीक स्वरूप भोजन, फलफूल वा मिठाई अर्पण गरिन्छ, जसले समर्पण र कृतज्ञताको भाव प्रकट गर्छ।

टीप: पञ्चोपचार पूजा साधारण गृहस्थ पूजाका लागि अत्यन्त उपयुक्त र सुलभ विधि हो।

२. दशोपचार पूजा (दश प्रकारका उपचार)

यो मध्यम स्तरको पूजा विधि हो, जसमा भगवान्को सेवा दश प्रकारका उपचारद्वारा गरिन्छ। यसमा शरीर, मन र वातावरणको सम्पूर्ण पवित्रता र भक्तिभावको एकीकृत रूप देखिन्छ।

दशोपचारका क्रम यसप्रकार छन् —

पाद्य — भगवान्को चरण धुनको लागि जल अर्पण गर्नु।
अर्घ्य — हात प्रक्षालन वा स्वागतार्थ जल अर्पण गर्नु।
आचमन — मुख शुद्धिका लागि जल अर्पण गर्नु।
स्नान — स्नान गराउने जल अर्पण गर्नु।
वस्त्र — भगवान्लाई पवित्र वस्त्र चढाउनु।
गन्ध — चन्दन वा सुगन्ध अर्पण गर्नु।
पुष्प — फूल अर्पण गर्नु।
धूप — धूप जलाएर अर्पण गर्नु।
दीप — दीपक अर्पण गर्नु।
नैवेद्य — भोजन वा प्रसाद अर्पण गर्नु।

दशोपचार पूजा विशेष पर्व, व्रत, अथवा व्यक्तिगत शुभ कार्यमा उपयुक्त हुन्छ।

३. षोडशोपचार पूजा (सोह्र प्रकारका उपचार)

यो सबैभन्दा विस्तृत, सम्पूर्ण र पारम्परिक पूजा विधि हो, जुन वैदिक परम्परामा सर्वोच्च स्तरको सेवा मानिन्छ। यसमा भगवान्लाई सोह्र प्रकारका उपचारद्वारा आदरपूर्वक पूजन गरिन्छ।

षोडशोपचार पूजाका सोह्र उपचारहरू यसप्रकार छन् —

आसन — भगवान्लाई आसन प्रदान गर्ने।
पाद्य — चरण धुनको लागि जल अर्पण गर्ने।
अर्घ्य — हस्त प्रक्षालन वा स्वागतार्थ जल अर्पण गर्ने।
आचमन — मुख शुद्धिको लागि जल अर्पण गर्ने।
स्नान — स्नान गराउने जल अर्पण गर्ने।
वस्त्र — वस्त्र चढाउने।
आभूषण — गहना वा अलंकार अर्पण गर्ने।
गन्ध — चन्दन वा अगर अर्पण गर्ने।
पुष्प — पुष्प अर्पण गर्ने।
धूप — धूप बत्ती अर्पण गर्ने।
दीप — दीपक अर्पण गर्ने।
नैवेद्य — भोजन वा प्रसाद अर्पण गर्ने।
ताम्बूल — पान, सुपारी आदि अर्पण गर्ने।
स्तवपाठ — भगवान्को स्तोत्र वा नामस्मरण गर्ने।
तर्पण (पुष्पाञ्जलि) — फूलको अञ्जलिद्वारा तर्पण गर्ने।

नमस्कार — अन्त्यमा प्रणाम र समर्पण गर्ने।

षोडशोपचार पूजा विशेष पर्व, मन्दिर पूजा वा कुनै ठूलो अनुष्ठान (यज्ञ, प्रतिष्ठा, ग्रहप्रवेश आदि) मा सम्पन्न गरिन्छ।

पूजाको सम्पूर्ण विधि

संकल्प

पूजा सुरु गर्नु अघि हातमा अक्षत (चामल) र फूल लिएर संकल्प गर्नुहोस् — अर्थात्, आजको दिन म भगवान्को पूजा विशुद्ध मन, वचन र कर्मले गर्ने प्रतिज्ञा गर्दछु।

ॐ विष्णुर्विष्णुर्विष्णुः अद्य ... (आजको तिथि, वार, स्थान आदि उच्चारण गर्दै) श्रुतिस्मृतिपुराणोक्तफलप्राप्त्यर्थं श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं च (देव/देवीको नाम) पूजनं करिष्ये।

अर्थ: आज म भगवान् (देव/देवीको नाम) लाई प्रसन्न पार्न तथा शास्त्रसम्मत फल प्राप्तिका लागि पूजा गर्न लाग्दछु।

आवाहन

देवता वा देवीलाई उपस्थित गराउने (आमन्त्रण गर्ने) क्रिया हो। शुद्ध मनले देवताको नाम उच्चारण गरी आवाहन गर्नुहोस्।

ॐ (देवता/देवीको नाम) नमः आवाहयामि।

अर्थ: हे (देवता/देवीको नाम), म तपाईंलाई यहाँ उपस्थित हुन आग्रह गर्दछु।

क्रमिक उपचार

अब देवतालाई क्रमशः सबै उपचार अर्पण गर्नुहोस्। प्रत्येक उपचार अर्पण गर्दा तलका मन्त्रहरू उच्चारण गर्नुहोस्:

आसनं समर्पयामि — आसन अर्पण गर्दछु
पाद्यं समर्पयामि — चरण धोइने जल अर्पण गर्दछु
अर्घ्यं समर्पयामि — स्वागत जल अर्पण गर्दछु
आचमनीयं जलं समर्पयामि — आचमनका लागि जल अर्पण गर्दछु
स्नानीयं जलं समर्पयामि — स्नानका लागि जल अर्पण गर्दछु
वस्त्रोपवस्त्रं समर्पयामि — वस्त्र अर्पण गर्दछु
चन्दनं समर्पयामि — चन्दन अर्पण गर्दछु
अक्षतान् समर्पयामि — अक्षत (चामल) अर्पण गर्दछु
पुष्पाणि समर्पयामि — फूल अर्पण गर्दछु
धूपमाघ्रापयामि — धूप अर्पण गर्दछु
दीपं दर्शयामि — दीपक देखाउँदछु
नैवेद्यं निवेदयामि — नैवेद्य अर्पण गर्दछु
ताम्बूलं समर्पयामि — सुपारी/पान अर्पण गर्दछु
आरार्तिकां समर्पयामि — आरती अर्पण गर्दछु
प्रदक्षिणां समर्पयामि — प्रदक्षिणा गर्दछु
नमस्कारान् समर्पयामि — नमस्कार अर्पण गर्दछु

मानस पूजा (मनको पूजा)

यदि बाह्य सामग्री उपलब्ध छैन वा पूजा गर्न असमर्थ छ भने मानस पूजा गर्न सकिन्छ। मन, भाव र चिन्तनबाट गरिएको पूजा पनि उतिकै फलदायी हुन्छ।

ॐ लं पृथिव्यात्मकं गन्धं परिकल्पयामि — पृथ्वी स्वरूप गन्ध अर्पण गर्दछु
ॐ हं आकाशात्मकं पुष्पं परिकल्पयामि — आकाश स्वरूप पुष्प अर्पण गर्दछु
ॐ यं वायुमात्मकं धूपं परिकल्पयामि — वायु स्वरूप धूप अर्पण गर्दछु
ॐ रं वह्न्यात्मकं दीपं दर्शयामि — अग्नि स्वरूप दीप देखाउँदछु
ॐ वं अमृतात्मकं नैवेद्यं निवेदयामि — अमृत स्वरूप नैवेद्य अर्पण गर्दछु
ॐ सौं सर्वात्मकं सर्वोपचारं समर्पयामि — सर्वात्मा रूप सबै उपचार अर्पण गर्दछु

अर्थ: यो पूजा बाह्य होइन, आत्मिक समर्पण हो। जसले हृदयले भगवान्लाई अर्पण गर्छ, त्यो पूजा सच्चा हुन्छ।

पञ्चदेव पूजा

वैदिक परम्पराअनुसार, प्रत्येक शुभ कार्यको आरम्भमा पञ्चदेव पूजा गर्नुपर्छ। यी पाँच देवताहरू सृष्टिका पाँच आधारशक्ति हुन्।

सूर्य — प्रकाश र ऊर्जा
गणेश — विघ्ननाशक
दुर्गा — शक्ति र रक्षा
शिव — विनाश र मोक्षका अधिष्ठाता
विष्णु — पालनकर्ता

फल: पञ्चदेव पूजाले जीवनमा शान्ति, शक्ति र समृद्धि ल्याउँछ।

पूजामा निषिद्ध फूलहरू

शिव पूजामा निषिद्ध फूलहरू

कदम्ब, केवडा, शिरीष, बकुल, कपास, सेमल, अनार, केतकी, कुन्द, जुही

विष्णु पूजामा निषिद्ध फूलहरू

आँक, धतुरा, अपराजिता, भटकटैया, सेमल, शिरीष, कैथ, सहिजन, कचनार, बरगद, गुलर, पिपल

सूर्य पूजामा निषिद्ध फूलहरू

गुञ्जा, धतुरा, अपराजिता, भटकटैया, तगर

कारण: यी फूलहरू केही देवताका प्रतीक वा विपक्षी तत्व मानिन्छन्, त्यसैले अर्पण निषिद्ध छन्।

तुलसी र बिल्वपत्र चयनको नियम

तुलसी तोड्न निषिद्ध समय

वैधृति र व्यतीपात योगमा
मंगलवार, शुक्रवार र आइतवारमा
द्वादशी, अमावस्या र पूर्णिमामा
संक्रान्तिको दिन
रातको समयमा
जन्म वा मृत्यु अशौचमा

नोट: निषिद्ध समयमा अघिल्लो दिन तोडिएको वा आफैं झरेको तुलसी प्रयोग गर्न सकिन्छ।

बिल्वपत्र तोड्न निषिद्ध समय

चतुर्थी, अष्टमी, नवमी
चतुर्दशी र अमावस्या
संक्रान्ति
सोमवार

नोट: शिवजीलाई अघिल्लो दिनको बिल्वपत्र पनि प्रिय हुन्छ।

पूजा सामग्री राख्ने विधि

बायाँ तर्फ राख्ने

कलश (सुवासित जलसहित)
घण्टी
धूपदानी
तेलको दीपक

दायाँ तर्फ राख्ने

घिउको दीपक
शङ्ख (जलसहित)

अगाडि राख्ने

चन्दन, कुंकुम, कपूर
फूल र अक्षत
नैवेद्य (जलको चौकोर घेऱामा)

टीप: सबै सामग्री स्वच्छ थाल वा पाटीमा शृङ्खलाबद्ध रूपमा राख्नुपर्छ।

पुष्प चढाउने र उतार्ने विधि

अर्पण विधि

फूल, पात, फल आदिलाई प्राकृतिक रूप (मुख माथि फर्काएर) अर्पण गर्नुहोस्।
दाहिने हातको मध्यमा, अनामिका र औँलाको सहायताले फूल अर्पण गर्नुहोस्।
दूर्वा र तुलसी दल आफ्नो तर्फ फर्काएर, बिल्वपत्र तल मुख गरेर चढाउनुहोस्।

प्रत्यर्पण विधि

पूजा समाप्त भएपछि फूलहरू औँला र तर्जनीको सहायताले सावधानीपूर्वक उतार्नुहोस्।

क्षमा प्रार्थना

पूजा समाप्त भएपछि देवतालाई क्षमा प्रार्थना गर्नुहोस्:

मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं जनार्दन। यत्पूजितं मया देव परिपूर्णं तदस्तु मे॥

आवाहनं न जानामि न जानामि विसर्जनम्। पूजां चैव न जानामि क्षमस्व परमेश्वर॥

अन्यथा शरणं नास्ति त्वमेव शरणं मम। तस्मात् कारुण्यभावेन रक्ष मां परमेश्वर॥

अर्थ: हे भगवान्, मेरो पूजा अपूर्ण भए पनि, कृपया त्यसलाई पूर्ण मान्नुहोस् र मलाई क्षमा गर्नुहोस्।

समर्पण

सबै उपचार र पूजा भगवान्लाई अर्पण गर्दै अन्त्यमा यो मन्त्र बोल्नुहोस्:

ॐ तत्सद् ब्रह्मार्पणमस्तु

अर्थ: सम्पूर्ण पूजा ब्रह्म अर्थात् परमेश्वरलाई समर्पित रहोस्।

घरमा मूर्ति स्थापना सम्बन्धी नियम

उपयुक्त

एकै प्रकारका पञ्चदेवको मूर्ति
शालग्राम शिला
गङ्गाजल

अनुपयुक्त (घरमा नराख्ने)

दुई शिवलिङ्ग
तीन गणेश
दुई सूर्य
दुई शङ्ख
दुई गोमती चक्र
दुई शालग्राम
तीन दुर्गा मूर्तिहरू

नोट: शालग्राम र शिवलिङ्ग स्वयम्भू हुन् — तिनीहरूको प्राणप्रतिष्ठा आवश्यक हुँदैन।

पूजाको महत्त्व

पूजा केवल एक विधि होइन, एक आध्यात्मिक साधना हो। यसले—

आध्यात्मिक उन्नति ल्याउँछ — मन, वचन, कर्म शुद्ध हुन्छ।
भक्ति भावनाको विकास हुन्छ — ईश्वरप्रतिको प्रेम बढ्छ।
मानसिक एकाग्रता बढ्छ — मन स्थिर र शान्त हुन्छ।
सकारात्मक ऊर्जा फैलिन्छ — घर र परिवारमा मंगलमय वातावरण बन्छ।
इच्छित फल प्राप्ति हुन्छ — श्रद्धा र भक्तिपूर्वक पूजा गर्दा मनोकामना पूर्ण हुन्छ।

पूजा भनेको ईश्वरसँग आत्मिक सम्बन्ध जोड्ने माध्यम हो। शुद्ध भावना नै पूजाको आत्मा हो।

निष्कर्ष

पूजन एउटा पवित्र, शास्त्रसम्मत र मनोवैज्ञानिक प्रक्रिया हो। रीति-रिवाजहरू महत्वपूर्ण छन्, तर सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भक्ति र भावना हुन्। मन शुद्ध छ भने, सानो पूजा पनि महान् हुन्छ।

“यो पत्रं यो पुष्पं यो फलं यो तोयम्‌। यो मे भक्त्या प्रयच्छति तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि॥” — भगवान् श्रीकृष्ण (गीता ९.२६)

अर्थ: जो भक्तिपूर्वक पात, फूल, फल वा जल अर्पण गर्छ, म त्यस भक्तिपूर्ण अर्पणलाई स्वीकार गर्दछु।

सन्दर्भ: वैदिक शास्त्र, पुराण, धर्मसिन्धु, तथा परम्परागत पूजा विधि ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः

सबै लेखहरू हेर्नुहोस्

लेख मन पर्यो?ज्योतिष सेवा प्रयोग गर्नुहोस्

पूजाको विधि र महत्त्व - सम्पूर्ण पारम्परिक पूजा प्रक्रिया